Etiologia zagrożenia patologią społeczną – funkcjonalna teoria mechanizmu wykluczenia społecznego

W tym rozdziale przedstawiane są założenia pracy profilaktycznej z młodzieżą zagrożoną patologią społeczną, a więc działania określane mianem profilaktyki drugorzędowej, mającej na celu – według Narodowego Instytutu ds. Alkoholizmu w USA – oddziaływanie na specyficzne populacje i jednostki wysokiego ryzyka¹. Poza ramami tego materiału znajdują się więc zarówno działania z obszaru profilaktyki pierwszorzędowej, koncentrującej się na promocji zdrowia wśród ogółu społeczeństwa, jak i profilaktyki trzeciorzędowej, rozumianej jako interwencja po wystąpieniu uzależnienia.

Psychokorekcyjne działania profilaktyczne by być skutecznymi, muszą powodować zmianę w osobach, w stosunku do których są kierowane. By odpowiedzieć na pytanie, jakiego rodzaju zmian spodziewać się wśród klientów programów profilaktycznych i przy pomocy jakich czynników oddziaływania zmiany te animować, musimy zrozumieć sytuację egzystencjalną, w jakiej znajdują się młodzi ludzie.

Wybitna psychoanalityczka Françoise Dolto pisze:

Ostatni rozdział dzieciństwa (wiek dojrzewania – TK) odgrywa równie istotną rolę co narodziny. Nastolatek przechodzi przez okres przejściowy, o którym sam nic nie wie, a dla dorosłych jest wielkim znakiem zapytania².

Okres dojrzewania – adolescencji – jest kryzysowym momentem w życiu jednostki. Kryzys polega na załamaniu się wypracowanych wcześniej i skutecznych dotychczas sposobów zaspokajania własnych potrzeb i radzenia sobie w środowisku społecznym. Dotychczasowa adaptacja załamuje się pod wpływem intensywnych i gwałtownych zmian zachodzących na co najmniej trzech podstawowych dla jednostki płaszczyznach.

Pierwsza – biologiczna – w obrębie której ujawnia się nowa jakość natury fizjologicznej prowadząca do dojrzałości płciowej. Rozwój fizjologiczny powoduje konieczność podjęcia wyznaczonej przez naturę roli mężczyzny lub kobiety, samookreślenia się w obrębie własnej płci.

Na drugiej płaszczyźnie – rodzinnej – dochodzi do rozdźwięku między oczekiwaniami nastolatka i rodziców. Pojawia się konflikt między bronionym przez jednostkę statusem dziecka a dynamicznie zmieniającymi się oczekiwaniami bliskiego otoczenia społecznego pragnącego widzieć w jednostce coraz bardziej samodzielnego „prawie dorosłego” lub odwrotnie – parcie nastolatka do niezależnej samodzielności, blokowane przez otoczenie społeczne próbujące zachować status quo. Równocześnie w okresie dorastania występuje wyraźna tendencja zmniejszania się roli rodziny jako głównego źródła oparcia na rzecz rosnącego znaczenia grupy rówieśniczej.

Trzecia płaszczyzna – społeczna – to konieczność nowego samookreślenia się w szerszym kontekście społecznym. Wejście na poziom szkoły ponadpodstawowej zmusza do zaadoptowania się w rzeczywistości nowej szkoły i nowej grupy rówieśniczej, także – najczęściej po raz pierwszy w życiu – do myślenia o sobie w perspektywie podjęcia zdefiniowanej roli zawodowej w gwałtownie przybliżającej się dorosłości.

Konsekwencją zmian zachodzących w opisanych wyżej obszarach jest nieuchronny dla okresu adolescencji kryzys tożsamości, konieczność odpowiedzenia sobie od początku na pytania skryptowe: „kim jestem?”, „kim są inni ludzie?”, „czym jest świat, który mnie otacza?”.

Odpowiedzią jednostki na utratę podstawowych wyznaczników konstytuujących jej dotychczasową egzystencję jest jeden z dwóch typów reakcji:

mobilizacja, umożliwiająca podjęcie działań mających na celu przezwyciężenie stanu kryzysu,
destabilizacja emocjonalna, często dezintegracja i pojawienie się zaburzeń funkcjonowania.

W pierwszym przypadku dorastający traktuje kryzys jak wyzwanie –zadanie do wykonania, w drugim – rozpoznaje kryzys jako zagrożenie. Zagrożenie wiąże się z przeżywaniem silnego napięcia i poczuciem nieradzenia sobie z rzeczywistością. To, jak konkretna jednostka zareaguje na zmiany charakterystyczne dla okresu dorastania i na ile poradzi sobie z kryzysem, zależy od jej „wyposażenia socjalizacyjnego”.

Trudności w osiągnięciu zdrowej adaptacji do nowych wymagań i przyjęcie postawy „bycia w zagrożeniu” są konsekwencją deficytu socjalizacyjnego, któremu jednostka podlegała w rodzinie lub innej pierwotnej grupie społecznej. To właśnie ta kategoria osób jest zagrożona, poprzez wejście w proces tzw. błędnej adaptacji, prowadzącej do zachowań z kręgu patologii społecznej (np. przestępczości, młodocianej prostytucji, alkoholizmu czy narkomanii)³.

Opieka profilaktyczna oferowana zagrożonym ma walor działań socjalizacyjnych, korygujących deficyt, z którym zgłaszają się podopieczni. Przez proces socjalizacji rozumiemy za M. Tyszkową:

kształtowanie w jednostce określonych (to jest adaptacyjnych – TK), zdeterminowanych społecznie i kulturowo, wewnętrznych regulatorów czynności i zachowań wraz ze schematami tych czynności, a także wzorów (reguł) poznawczego ujmowania, opracowywania i interpretowania doświadczenia indywidualnego oraz jego emocjonalnego przeżywania i wartościowania⁴.

W szczególności pomoc profilaktyczna obejmuje:

dostarczanie wsparcia emocjonalnego (akceptacji, wiary w siebie, odreagowania) w radzeniu sobie z kryzysem wieku dojrzewania,
pomoc w nabywaniu umiejętności koniecznych do radzenia sobie z nową rzeczywistością,
pomoc w zaistnieniu w – tak ważnej w tym wieku – grupie rówieśniczej i wspomaganie procesu integracji jednostki z grupą,
reorientację aksjologiczną – pracę nad przyjęciem przez jednostkę adaptacyjnego, niesprzecznego z obowiązującym społecznie, systemu wartości.

Ponieważ celem oddziaływań jest adaptacyjny rozwój psychospołeczny, możemy powiedzieć, że profilaktyka jest procesem socjalizacyjnym wspomagającym nabywanie przez jednostkę umiejętności zaspokajania potrzeb w sposób akceptowany społecznie.

Tak zdefiniowany cel profilaktyki tożsamy jest z opisem zdrowej osobowości:

Jednostka o zdrowej osobowości potrafi zaspokajać swoje podstawowe potrzeby na drodze akceptowanych społecznie zachowań w sposób, który nie rodzi problemów osobowościowych⁵.

„Środowiskowość” profilaktyki

Oddziaływania profilaktyczne są „zakotwiczone” w środowisku jednostki na dwa sposoby:

oddziaływania profilaktyczne odbywają się w grupie młodzieżowej,
procesowi zmiany poddawany jest nie tylko (wg niektórych nawet nie przede wszystkim) zagrożony nastolatek, ale także jego (jej) rodzina.

Praca z grupą

Wpływ grupy na nastolatka jest przemożny, gdyż ma ona zdolność zaspokajania jego/jej istotnych potrzeb. Akceptacja grupy umożliwiająca przeżycie poczucia przynależności jest potężnym czynnikiem wywołującym pożądane przez grupę zachowania, mechanizmem stojącym u podstaw procesu internalizacji norm i wartości wyznawanych przez grupę.

Ten mechanizm może być odpowiedzialny zarówno za wejście przez jednostkę na drogę patologii społecznej (na przykład zachowania antysocjalne, narkomania czy alkoholizm), jeśli grupą odniesienia stanie się grupa dewiacyjna, jak i za adaptacyjny proces rozwojowy, jeśli ważną dla jednostki grupą stanie się taka, której normy i wartości służą rozwojowi.

Programy profilaktyczne włączają podopiecznych w grupę rówieśniczą starając się, by stała się ona ważną grupą odniesienia dla swoich uczestników. W ten sposób można osiągnąć dwa cele:

zmniejsza się prawdopodobieństwo, że nastolatek znajdzie się w zewnętrznej grupie dewiacyjnej (jeśli dotychczas do żadnej nie należał) lub – jeśli jest członkiem grupy dewiacyjnej – że zrezygnuje z uczestnictwa w niej na rzecz grupy profilaktycznej,
subkultura grupy profilaktycznej jest współtworzona przez prowadzących i kontrolowana przez nich. Daje to gwarancję ukonstytuowania się w grupie norm i wartości sprzyjających adaptatywnemu rozwojowi uczestników.

Psychokorekcyjna grupa wsparcia przechodzi przez fazy typowe dla grupy treningowej czy psychoterapeutycznej: od wstępnej fazy integracyjnej poprzez fazę pracy właściwej (koncentrującej się na ujawnianiu i modyfikacji relacji między uczestnikami oraz opracowywaniu indywidualnych problemów zgłaszanych przez uczestników) do fazy rozstaniowej (dotyczącej także pracy nad transferem nabytych umiejętności do naturalnego środowiska społecznego uczestników).

Uczestnictwo w procesie wywołuje zmiany, które można zaklasyfikować do czterech podstawowych obszarów:

grupa odniesienia – grupa wsparcia zaczyna pełnić funkcję ważnego środowiska społecznego dla jej uczestników. Podopieczni to outsiderzy naturalnych grup rówieśniczych, nie potrafiący w nich zaspokoić ważnych rozwojowo potrzeb: satysfakcjonującej przynależności, bycia akceptowanym, wpływania na rówieśniczą rzeczywistość społeczną. Te potrzeby zaczynają być spełniane w grupie wsparcia.
wartości – wstępna faza rozwoju grupy wsparcia wprowadza w jej kulturę normy i wartości, których przestrzegania pilnuje początkowo prowadzący, i które są przejmowane przez grupę jako własne. Do tych norm należą m.in: rozwój i samorealizacja, szacunek do siebie, szacunek do innych, prawo do zaspokajania własnych potrzeb, uwzględnianie potrzeb innych, otwartość i szczerość w relacjach społecznych, bycie sobą, emocjonalność, samowyrażanie się i ekspresja siebie.
umiejętności – w grupie kładziony jest nacisk na efektywne funkcjonowanie w rolach społecznych poprzez: uczenie się siebie (poszerzanie samoświadomości), rozumienie innych (także umiejętność decentracji poznawczej), efektywne funkcjonowanie społeczne (umiejętność nawiązywania i utrzymywania satysfakcjonujących kontaktów interpersonalnych), konstruowanie, operacjonalizacja i osiąganie celów i zamierzeń, rozwiązywanie konfliktów i negocjowanie, umiejętność proponowania i przyjmowania rozwiązań kompromisowych.
tożsamość – doświadczanie siebie w nowych relacjach społecznych możliwych dzięki uczestnictwu w grupie wsparcia, zwiększanie się wglądu i rozumienia siebie i innych, klaryfikacja wartości, w konsekwencji udzielenie sobie nowej odpowiedzi na pytania o sens życia, własne dążenia i cele, spostrzeżenie siebie jako osoby efektywniejszej dzięki nowym umiejętnościom, prowadzi do konstytuowania się nowej tożsamości uczestników grupy, do nowego zdefiniowania siebie, swojego miejsca w świecie, określenia relacji z innymi ludźmi. Towarzyszy temu wzrost samooceny, poczucia sprawczości i podmiotowości.

W konsekwencji zainicjowany w grupie proces zmiany prowadzi do modyfikacji i intensyfikacji rozwojowej adaptacji społecznej.

Jak wspomniano wcześniej czynnikiem wywołującym psychoemocjonalne zmiany jest akceptacja dawana przez grupę tym uczestnikom, którzy przestrzegają jej subkultury, to znaczy obowiązujących w grupie norm, wartości, standardów zachowań itp.

Proces zmiany przedstawia poniższy schemat:

Praca z rodziną

Trudno przecenić rolę uczestnictwa członków rodziny podopiecznego w procesie oddziaływań profilaktycznych.

Możemy wyróżnić trzy główne postawy rodziców wobec uczestnictwa ich dziecka w programie profilaktycznym:

negacja – odrzucenie propozycji współpracy i niezgoda na uczestnictwo dziecka w procesie profilaktycznym. Najczęściej uzasadnieniem tej postawy jest stwierdzenie: „Wszystko jest w porządku, nie ma żadnych powodów, by zmieniać coś w naszej rodzinie”.
bierna akceptacja – niezgoda na własne czynne uczestnictwo, ale zgoda na uczestnictwo dziecka. Najczęstsze uzasadnienie tej postawy: „Problemy ma nasze dziecko, niech ono coś zrobi. My jesteśmy O.K.”
czynne współdziałanie w procesie.

Najbardziej pożądany jest oczywiście ten trzeci typ postawy rodziny podopiecznego.

Warunkiem minimum jest uzyskanie od rodziny biernej akceptacji uczestnictwa dziecka w procesie. Tylko wtedy bowiem udział w procesie nie staje się dodatkową, samoistną płaszczyzną konfliktu w rodzinie. Zgoda na czynne współdziałanie rodziny jest trudna, ponieważ wymaga zaakceptowania przez rodzinę konieczności własnej pracy nad zmianą funkcjonowania rodziny.

Najczęściej, dużo częściej niż się na ogół przypuszcza, problemy w rodzinie biorą się z nieumiejętności, a nie z niechęci czy złej woli. Paradoksem jest, że aktorzy rodzinnej sceny mają jak najlepsze intencje, których nie potrafią zamienić w dobro swoich najbliższych.

Współpraca z rodziną jest ukierunkowana na osiągnięcie zmian w wewnątrzrodzinnych relacjach interpersonalnych:

przerwanie błędnego koła kumulacji nieporozumień i napięcia,
zainicjowanie i intensyfikacja otwartej komunikacji,
praca nad zwiększeniem umiejętności rozwiązywania konfliktów; kształcenie umiejętności zawierania kontraktów i realizowania ich.

Ważne, by prowadzący pracę z rodziną nie został spostrzeżony jako rzecznik jednej strony (dziecka lub rodziców). Jego rolą jest ułatwianie komunikowania się i pilnowanie przestrzegania zaakceptowanych reguł.

Tak więc cele pracy z rodziną nie zakładają osiągania przez rodziców zmian intrapsychicznych. Praca koncentruje się na wywoływaniu zmian w relacjach wewnątrzrodzinnych. Tematem pracy jest rozwiązywanie problemu aktualnie prezentowanego przez rodzinę.

Takie ujęcie zbliża koncepcję pracy z rodziną wspomagającą proces profilaktyczny do założeń szkoły strategicznej terapii rodzin⁶.

Zauważmy, że koncepcja nie narzuca członkom rodziny konieczności zajmowania się swoimi „problemami wewnętrznymi”. Z punktu widzenia rodziny współuczestniczy ona w procesie pracy z dzieckiem, a nie we własnej psychoterapii. Ta perspektywa jest dla rodziny bardziej naturalna i akceptowalna. Zdarza się oczywiście proponowanie wybranym członkom rodziny wejście w psychoterapię własną, jest to jednak sytuacja szczególna i wymagająca zawarcia odrębnego kontraktu.

Częstym zjawiskiem jest zmiana relacji w tych rodzinach, które początkowo tylko biernie akceptowały udział dziecka w programie. Podopieczni znajdujący się w procesie wnoszą do swoich rodzin nową jakość, przebudowującą relacje wewnątrzrodzinne. Te zmiany wpływają zwrotnie na akcelerację adaptatywnego rozwoju dziecka. Zmienia się też postawa rodziców – w kierunku czynnego współdziałania w procesie profilaktycznym.

W oparciu o powyższe założenia Agencja Doradztwa Zawodowego „AD” realizuje profilaktyczny program dla młodzieży zagrożonej patologią społeczną, poprzez osiem Ośrodków Profilaktyki Środowiskowej: w Bydgoszczy, Gdańsku, Krakowie, Lublinie, Łodzi, Puławach, Świdniku i Wrocławiu. Na podstawie ponad pięcioletnich doświadczeń możemy stwierdzić, że program „działa”, opisując adekwatnie mechanizmy funkcjonowania młodzieży zagrożonej i dostarczając efektywnych metod pracy.

Przypisy

Cytat za Z. Gasiem (red.) Psychologia wychowawcza stosowana. Wybrane zagadnienia, UMCS, Lublin 1995. Statement of the Prevention of Alkohol-Related Problems and Alkoholism: Principles and Goals, National Council on Alkoholism, New York 1988.
F. Dolto, Nastolatki, W.A.B., Warszawa 1995.
Wobec zdecydowanego zwiększenia się ryzyka kontaktu z nosicielami wirusa HIV lub chorymi na AIDS w tych środowiskach (np. około 70% przebadanych w Polsce narkomanów to nosiciele HIV lub chorzy na AIDS), waga konstruktywnych przedsięwzięć profilaktycznych niepomiernie wzrasta, a niedopuszczenie do zachowań patologicznych nabiera także znaczenia zapobiegania AIDS.
Cytat za E. Mandal, R. Stefańska-Klar, Współczesne problemy socjalizacji, Uniwersytet Śląski, Katowice 1995. M. Tyszkowa Uspołecznienie dzieci jedynych i mających rodzeństwo [w:] Materiały do nauczania psychologii, t. 11, PWN, Warszawa 1984.
S. Jourard Wybrane definicje zdrowej osobowości [w:] K. Jankowski (red.) Przełom w psychologii, Czytelnik, Warszawa 1978.
B. Tryjarska Terapia strategiczna. Podstawowe założenia i techniki terapeutyczne [w:] M. Lis-Turlejska (red.) Nowe zjawiska w psychoterapii, Jacek Santorski & Co, Warszawa 1991.

Następny rozdział